.:.
Let op: zie ook het tweede naschrift dat op maandag 28 november rond 11 uur is toegevoegd.
.:.
Het NOS Journaal zond op zaterdag 26 november 2011 een reportage van Lex Runderkamp uit vanuit het Egyptische dorp El Marinab (ook wel geschreven als El Mari-Nab) nabij de stad Edfu (of Idfu) in het gouvernement Aswan, waar op vrijdag 30 september 2011 een koptische kerk in de fik gestoken zou zijn, een gebeurtenis die vervolgens tot protesten op 9 oktober in Cairo leidde, waarbij vele doden vielen. Runderkamp noemde een getal van 28.
–
Koptische kerk van Mar Girgis (Sint Joris) in Marinab in aanbouw. (Foto: Internet Files)
Het verslag van Lex Runderkamp
‘In het dorp blijkt het verhaal toch anders te zijn’, betoogde Runderkamp. Er was helemaal geen bestaande kerk in de fik gestoken, het ging om een kerk in aanbouw. Kortom, het ging om een brand op een bouwplaats. En de kopten in El Marinab, volgens Runderkamp een groep van ongeveer dertig mensen, zouden nooit een eigen kerk gehad hebben. Ook zouden die kopten ‘steeds’ ontkend hebben dat ze een kerk aan het bouwen waren. Ze noemden het een gastenhuis. Pas twee maanden geleden zouden de inwoners ontdekt hebben dat het wel degelijk om een kerkgebouw ging, omdat toen ineens een kerkkoepel op het bouwwerk verscheen.
De kopten beschuldigden jonge moslims van de brand, maar Runderkamp liet iemand aan het woord die beweerde dat de kopten zelf het vuur hadden aangestoken. Die dag zou de gemeente toch al komen om de koepels te verwijderen. In de woning naast de kerk zouden de kopten al autobanden verzameld hebben. En toen moslims hielpen bij het blussen, belden ze de politie en beschuldigden ze de helpers juist van brandstichting.
‘Er is in Egypte geen politie die uitzoekt wie de brand heeft aangestoken’, besloot Runderkamp. ‘We gaan er eigenlijk allemaal blindelings vanuit dat de moslims dat gedaan hebben, maar er zijn echt sterke aanwijzingen dat iedereen – ook de internationale gemeenschap – reageert op verkeerde feiten.’
–
Twee andere verslagen
Wat die sterke aanwijzingen dan wel zijn, vertelde Runderkamp er niet bij. Je hebt meer nodig dan de gloedvolle bewoordingen van een onbekende meneer Abdallah Ali, die de kopten ervan beschuldigt het gebouw zelf aangestoken te hebben. Het ziet er zelfs naar uit dat Runderkamp zich door enkele dorpsbewoners nogal in de luren heeft laten leggen.
Eigenlijk is het voldoende om naar twee artikelen te verwijzen.
1. Allereerst zijn daar de voorlopige onderzoeksbevindingen, ‘Burning the Dome: AWR Investigates Sectarian Violence in Edfu’, van de Nederlander Cornelis Hulsman, die hij op 2 oktober doorbelde aan Jayson Casper in Cairo, die ze op de site van Arab West Report plaatste. Samen met Lamis Yahya arriveerde Hulsman al een dag na de gebeurtenissen, op 1 oktober dus, ter plaatse.
2. Ten tweede is daar het artikel ‘Trigger for Copts’ anger: El-Marinab Church as a model’ door Sherry El-Gergawi in Al Ahram van 11 oktober. Dat is een uitvoerig en kritisch artikel – ‘facts are stubborn things’ – dat probeert voorbij inmiddels circulerende geruchten en halve waarheden te komen en dat zo te zien op degelijk onderzoek is gebaseerd. Een versie met commentaar van Hulsman, die enkele opmerkingen iets te veel in het ‘voordeel’ van de koptische visie acht, maar het stuk als betrouwbaar (‘no obvious errors’) typeert, kan men hier vinden (zoek voor de vijftien blokjes met commentaar op ‘CH:’).
Lees vooral die twee stukken. Daar ontleen ik de belangrijkste feiten aan, als ik nu Runderkamps verslag langsloop.
–
1. Hoeveel kopten?
Eerst maar even een klein vraagje als begin. Runderkamp heeft het over ongeveer dertig christenen. Dat is wel een erg klein aantal voor een gebouw dat net iets meer leek of lijkt te moeten worden dan een onooglijk zaaltje. Sherry El-Gergawi schrijft dat kopten verklaren ‘that 250 of them lived in the village, and not 75 as the extremists claimed’. Hulsman vindt dat een overdrijving:
‘Muslim testimony estimated no more than 30 Christians in the whole village, while Christian testimony varied from between 30-50 families. Testimony from security personnel estimated 70 Christian people.’
Er wordt dus zowel in personen als in gezinnen gemeten. En Runderkamp lijkt zich dus aan te sluiten bij zijn islamitische informanten, maar groot is de koptische gemeenschap in El Marinab in ieder geval niet. De dorpspriester, vader Makarios Boulos, verzorgt ook omliggende dorpen.
–
2. Nooit een kerk?
Belangrijker is Runderkamps bewering dat de kopten in El Marinab nooit een kerk hebben gehad. Sherry El-Gergawi schrijft dat de kerk van Mar Girgis, de Heilige Joris dus (denk aan de grote kerk in Amersfoort), altijd een kerk is geweest en geen gastenhuis: ‘Copts have worshipped on the premise in this house of God since as far back as 1949.’ Hulsman tekent daarbij aan:
‘What constitutes a church — a building with a formal license? If that is the case then many houses of worship, both churches and mosques, do not meet that criterion. But if the criterion was that prayers were held, which were, furthermore, known in the entire community then this indeed was a church.’
In het verslag van zijn eigen bevindingen staat:
‘The attacked structure used to be the home of the now deceased Mu‘awwad Yūsuf, who bequeathed it to his son who is no longer resident in the village. Muslims presented official documents stating the building to be a residence (manzil) and apartment (shiqqa), while Christians presented official documents stating its approval as a church. Christians also offered photos prior to the attack demonstrating the inside of the building functioned as a church, but from the outside there were no signs of distinctive church architecture. Arab West Report obtained copies of all documents and will proceed to investigate further.’
De bewering van Runderkamp heeft dus enige grond, maar is niet volledig. Het gebouw op die plek functioneerde allang als een kerk – er wordt elders ook over zeventig jaar of over 1940 of over een onbepaalde lange tijd gesproken –, kopten konden kennelijk officiële documenten overleggen, maar nadat het pand bouwvallig was geworden, kregen ze toestemming een nieuw gebouw op te richten. Wat dat zou worden, moet de volgende vraag zijn.
–
3. Kerk of gastenhuis?
Dan de vraag of de kopten ‘steeds’ ontkend hebben dat ze een kerk aan het bouwen waren. Wat ze zo op straat zeiden, weten we niet. Maar het artikel in Al Ahram beschrijft hoe ze in september 2010 een verzoek indienden om de kerk te mogen renoveren, omdat het gebouw er kennelijk zo slecht aan toe was dat er instortingsgevaar dreigde. Een commissie van het gouvernement in Aswan deelde na inspectie mee dat restauratie niet zou helpen en dat ze beter een nieuw gebouw konden oprichten. De autoriteiten in Cairo gaven daarop aan geen bezwaar te hebben tegen het verlenen van vergunning voor nieuwbouw. In mei werd er een bouwvergunning afgegeven voor de bouw van de kerk van Mar Girgis. Het ging nadrukkelijk om een kerk en niet om een gastenhuis. Sherry El-Gergawi schrijft:
‘After obtaining the license, Copts began to rebuild the church with concrete foundations, which would sustain a second floor, as well as a dome, in accordance to building permits obtained.’
Als dat klopt en er een koepel in de tekeningen was opgenomen, dan betrof de vergunning niet alleen een gebouw dat als kerk zou gaan dienen, maar ook als zodanig herkenbaar zou zijn.
Runderkamp voert in zijn reportage een zekere ‘vader Salib Aldik’ op, volgens hem de ‘hoogste kopt uit de regio’. Het ligt er dan wel aan hoe je dat laatste begrip opvat, want op zich zou je zeggen dat dat uiteraard Anba Hedra (ook wel: Hidra), de bisschop van Aswan, is. Merkwaardig is dat de opgegeven naam nergens in Google te vinden is. Maar Runderkamp doelt kennelijk op vader Salib Elias, die ook wel simpelweg als vader Salib wordt aangeduid, en die volgens verslagen inderdaad de vertegenwoordiger van de bisschop voor de omgeving van Edfu is. Let op wat deze priester in het NOS-verslag volgens de ondertiteling zegt:
‘Wij kunnen een afspraak maken: wij noemen het een ontmoetingsplek. En als het toch een kerk blijkt te zijn hebben jullie het recht om hem te vernietigen.’
De datering van dit fragment is, althans voor mij, enigszins lastig. Op vrijdag 2 september – dat is dus inmiddels bijna drie maanden geleden en niet twee – was er ‘verzoeningsbijeenkomst’ van lokale moslims en kopten, waar het persbureau AINA een week later over berichtte, toen de zaken inmiddels behoorlijk uit de hand waren gelopen. De titel luidde dan ook: ‘Muslims Blockade Christian Village in Egypt, Demand Demolition of Church’. De koptische vertegenwoordigers stemden daarbij in met de eis dat er geen kerkklokken, uitwendige kruisen of luidsprekers zouden worden aangebracht. Maar op dinsdagavond 6 september, meldt het bericht, verzamelden dezelfde moslims zich weer bij de kerk, waarbij ze nu de verwijdering van de zes kleine koepels verlangden en eisten dat de kerk een gastenhuis of zoiets genoemd zou worden. Het bericht zegt vervolgens:
‘Early this morning two army tanks arrived at the village, manned by officers. The military governor paid a visit to the village today together with area heads of security to solve this crisis.’
Omdat het bericht op vrijdag 9 september net na middernacht is geplaatst, lijkt het te gaan om donderdag 8 september. En het fragment zou van de bijeenkomst die dag kunnen zijn. (Hier is een fragment van een minuut en eenentwintig seconden en hier vindt men nog vele langere fragmenten van een tv-programma waarin het over de bijeenkomst gaat. Ik kan geen Arabisch, maar heb de fragmenten gevonden door de naam van vader Salib Elias via Google Translate naar het Arabisch over te laten zetten en die zoekterm vervolgens in te geven. De fragmenten zijn bij mijn weten allemaal vanaf 1 oktober, dus na de brandstichting, geplaatst, maar de bijeenkomst moet zeker ruim daarvoor plaats hebben gevonden. Ik denk dus op 8 september of daaromtrent.)
Het AINA-verslag en het fragment dat Runderkamp toonde, maken in ieder geval duidelijk dat vader Salib niet maar zo een ‘speech’ hield, zoals Runderkamp zegt, maar in een confrontatie met lokale moslims en bestuurders kennelijk een concessie deed. Je kunt dat zien: hij maakt ter plekke een afspraak. Dat impliceert dus meteen dat het volgens hem tot dusverre wel degelijk om een kerk ging, maar dat hij op dat moment bereid is met een andere benaming akkoord te gaan.
Het AINA-verslag, dat dus van (ruim) drie weken voor de brandstichting is, zegt:
‘They listened to the Muslims, who insisted the previous church was not a church, but a hospitality home. The Coptic side was represented by Father Makarious Boulos, Father Salib Elias of the Aswan Coptic Diocese and lawyers representing the church, who presented all valid documents.’
Nadat ze een kleine week eerder het weglaten van klokken en kruisen aan de buitenkant al hadden ingewilligd, waren de koptische woordvoerders nu onder druk bereid om akkoord te gaan met een andere benaming, maar niet met een verandering van het bouwplan. Ze hielden vol dat ze toestemming voor de bouw van een kerk hadden, maar ze wilden het gebouw desgewenst best anders noemen. Let op: ze stemden daarmee alleen in met een terugkeer tot een benaming die het gebouw volgens moslims ook tot dusverre had gehad.
Wat mogelijk wel klopt, is dat de kerk in aanbouw vier meter hoger was dan de negen meter die de bouwvergunning toestond. De bronnen zeggen dat zulke inbreuken in Egypte schering en inslag zijn en dat er kennelijk meestal niets aan gedaan wordt. Maar in dit geval had het gouvernement kennelijk maar weinig tijd gegeven om de ‘fout’ te herstellen.
–
4. Wie stichtte de brand?
Runderkamp zegt zelf net niet dat de kopten het gebouw eigenhandig in de fik hebben gezet, maar het is wel de suggestie waar de kijker mee blijft zitten. Wie er immers ‘blindelings’ vanuit gaat dat ‘de moslims’ het gedaan hebben, zou volgens hem immers wel eens op ‘verkeerde feiten’ – kunnen feiten trouwens verkeerd zijn? – kunnen reageren. De conclusie kan eigenlijk niet anders zijn dan dat hij die meneer Abdallah Ali met zijn verhaal over de koptische zelfbrandstichting gelooft. Veel andere verdachten blijven er immers niet over.
Dat verhaal nu lijkt vooralsnog ongeloofwaardig. Hulsman berichtte op 2 oktober vanuit El Marinab:
‘Following Friday prayers Muslim youths descended on the church and began to destroy the domes. Christian testimony puts their number at around 3000, while security estimated around 1000 youths. Christians provided pictures and video evidence of the attack. Initial Muslim testimony denied these youths to be from the village, claiming they had come from elsewhere. Security sources disagreed, stating they were indeed village youth, and this was corroborated by Sheikh Habib, imam of a mosque in Mari-Nab.’
Let wel: er was een aanval en Hulsman zegt dat er foto’s en videomateriaal bestaan. En volgens het artikel in Al Ahram zei gouverneur majoor-generaal Mustafa El-Sayed van het district of gouvernement Aswan
‘that the Copts’ mistake was promptly corrected at the hands of Muslims and that should be end of story’.
Runderkamp moet wel heel sterke bewijzen hebben, als hij meent dat zijn versie geloofwaardiger is dan die van de gouverneur en vele journalisten en ooggetuigen. Merk overigens op dat het AINA-bericht van vrijdag 9 september, geplaatst net na middernacht, dus voor de dag begon, al berichtte dat moslims uit het dorp, gesteund door salafisten uit naburige plaatsen, toen al dreigden de kerk na de vrijdagsgebeden te zullen vernielen en als moskee in gebruik te zullen nemen. Het voornemen werd slechts drie weken later uitgevoerd.
Wie googelt, kan nog veel meer berichten vinden. Ik ga die nu niet allemaal navlooien, omdat je dan steeds weer moet bekijken of iemand iets uit eerste hand heeft en van betrouwbare getuigen of dat het bericht meer secundair is. Voorlopig lijkt het erop dat Runderkamp zich beet heeft laten nemen door de zekerheid waarmee enkele moslimse dorpelingen ontkenden dat ze betrokken waren.
–
5. Geen onderzoek?
‘Er is in Egypte geen politie die uitzoekt wie de brand heeft aangestoken’, besloot Runderkamp zijn reportage. Maar hij vergat daarbij te vermelden dat er wel degelijk onderzoek is gedaan, al zal ik dit punt nu wat snel en niet helemaal volledig afdoen. Maar een paar dingetjes.
Allereerst heeft justitie op zijn minst enig onderzoek gedaan. Hier bijvoorbeeld een tamelijk willekeurig bericht over de koptische paus Shenouda die begin oktober, na de brand en nog voor de Maspero-onlusten, alle relevante papieren vergunningen betreffende de kerk in El Marinab overlegde aan de militaire raad en het kabinet. Dat bericht meldt dat de Egyptische pendant van het Openbaar Ministerie tien moslims had vrijgelaten die na de rellen gearresteerd waren, waartegen een koptische advocaat protest had aangetekend, omdat de vrijgelatenen de kopten bedreigden. Het zegt niets over de schuld, maar op zijn minst geeft het aan dat er een Egyptisch strafvervolgingsorgaan is dat wel iets uitzoekt of althans hoort uit te zoeken.
En dan is er wel degelijk een officiële onderzoekscommissie ingesteld. Human Rights Watch schrijft in een bericht van 15 november over een rapport van 2 november van de ‘National Council for Human Rights (NCHR)’, Egypte’s nationale mensenrechtencommissie, dat die weer weinig vertrouwen had in een ‘government fact-finding committee’:
‘On October 10 the cabinet established a six-member government fact-finding committee headed by Assistant Justice Minister Amr Marwan to “investigate the causes of the Maspero events, the instigators and all those responsible… in addition to investigating the truth of what happened in the village of Marinab, including reviewing the results of the investigations conducted by the public prosecution.”
The committee has thus far visited Marinab on October 12 to investigate the destruction of the church there, one of the reasons for the October 9 demonstration, but has yet to make public its findings and it does not formally have the power to question any members of the military or to access any of the investigations conducted by military prosecutors.’
Ik neem aan dat dit het ‘investigation committee’ is waar Hulsman het in zijn commentaar op het artikel in Al Ahram dat ik aanhaalde, over heeft (al moet hij zich vergissen als hij denkt dat het artikel zich daarop kan baseren, aangezien het stuk van een dag eerder, 11 oktober, is)
Er wordt, anders dan Runderkamp denkt, kennelijk zeker het een ander onderzocht, maar het fijne weet ik niet van de zaak.
–
Tot slot
Het verslag van Lex Runderkamp roept vele vragen op. Dingen kunnen inderdaad altijd anders zijn dan je denkt. Maar voorlopig valt er voor zijn versie niet veel te zeggen. Het enige dat vast lijkt te staan, is dat de kopten in El Mariban tot dusverre een soort schuilkerk gebruikten – van binnen een volledige kerk, van buiten niet herkenbaar – en dat ze nu een vergunning hadden die door een nieuw gebouw, dat door een dakkoepel wel als kerk herkenbaar was, te vervangen. Daarbij is het mogelijk dat ze wat betreft de hoogte de bouwvoorschriften overtraden. En het lijkt me ook niet op voorhand uitgesloten dat ze met zes kleine koepeltjes het karakter van het gebouw net iets meer accentueerden dan de bouwvoorschriften mogelijk aangaven – maar ik kan daar ook niets hards over zeggen. Ook lijkt het helder dat diverse lokale moslims er grote bezwaren tegen hadden dat in hun dorp een als kerk zichtbaar gebouw zou verrijzen.
Wat we hierbij nauwelijks behandeld hebben, is de dubieuze en ophitsende houding van de gouverneur van Aswan. Voorlopig moeten we er vanuit gaan dat het wel degelijk moslims waren die het gebouw aanvielen en in brand zetten. Runderkamp stichtte meer verwarring dan dat hij liet zien hoe gecompliceerd zaken soms inderdaad kunnen zijn.
.:.
Nawoord. Mijn dank gaat uit naar Jos Strengholt, die wees op het artikel in Al Ahram, dat mij verder op het spoor zette. Hij heeft ook een eerdere versie van dit stuk gelezen, maar de verantwoordelijkheid blijft uiteraard bij mij liggen. Jos stuurde me ook links naar enkele Arabischtalige filmpjes op YouTube, die meer zeggen over de vraag wie de brand gesticht heeft en over het onderzoek – en die (uiteraard) de strekking van dit stuk bevestigen. Na ampel beraad heb ik besloten daar geen links naar op te nemen, omdat ik de teksten zelf niet kan verstaan. Misschien kan hij ze zelf op zijn weblog nog met toelichting publiceren. Het is mogelijk dat hij dit stuk nog aanvult en herschrijft en dan na overleg met mij op zijn eigen weblog plaatst.
Jos Strengholt laat verder nog weten dat hij Kees Hulsman, op wiens bevindingen ik mij nogal verlaat, kent ‘als een buitengewoon zorgvuldige onderzoeker, en dat hij nooit de neiging heeft om christenen in verdediging te nemen.’ Dat is inderdaad de indruk die men krijgt uit het verslag van het onderzoek dat op de eerste dagen van oktober verricht werd. Onbewezen claims worden daarin meteen gesignaleerd, getemperd of weerlegd. Hulsman probeert in alle richtingen kritisch te zijn, zo kan men opmaken uit zijn opmerkingen en vragen.
Ik heb geprobeerd in het bovenstaande verhaal zorgvuldig te zijn, maar ik kan me – op onderdelen – altijd vergissen. Ik heb geprobeerd het zo voorzichtig mogelijk te houden. Maar correcties en aanvullingen verneem ik graag. Ik heb trouwens veel meer berichten op veel meer websites gelezen, maar de verwijzingen in dit stuk wilde ik simpel houden. Het kwam mij voor dat de twee berichten waar ik met name op steun, van groot belang zijn, waarbij dan nog het commentaar van Hulsman op het artikel uit Al Ahram komt. Het is mogelijk dat dit verhaal de komende dag nog verbeterd wordt.
.:.
Eerste naschrift
Het stuk is op 28 november tussen twaalf en half twee ’s nachts iets verbeterd en aangevuld. De belangrijkste inhoudelijke toevoeging betreft de suggestie dat het gebouw met zes koepeltjes wel eens iets meer als kerk gekenmerkt zou kunnen zijn dan de tekeningen aangaven. Ik weet daar echter in positieve zin niets van. Maar ik wil vooral mogelijkheden die de opwinding onder lokale moslims – en die heeft betrekking op de herkenbaarheid, meer dan op de aanwezigheid – zouden kunnen verklaren, niet bij voorbaat uitsluiten. Het verslag van Hulsman onmiddellijk na de brand is op dat punt ook zeer evenwichtig en bedachtzaam. Als Runderkamp dat en andere verslagen en berichten terzijde wil schuiven, zal hij eerst met uitgebreider bewijs moeten komen.
.:.
Tweede naschrift (maandag 28 november ongeveer 11 uur)
Toevallig zag ik dat op een site waar een meer ideologische benadering heerst, door Kees Hulsman, op wiens voorlopige rapport ik mij in het bovenstaande in hoge mate baseer, een reactie werd gegeven. Hulsman begint:
‘Ik was enkele uren na de kerkverbranding in Marinab en heb dezelfde mensen gesproken die Runderkamp heeft gesproken. Maar, zoals gebruikelijk in Egypte, veranderen verhalen over conflicten naarmate de tijd vordert. We hebben een heel nauwkeurig verslag gemaakt van die gesprekken. Runderkamp had er goed aangedaan om ons rapport eerst te lezen voordat hij naar het dorp ging. Abdallah deed toen geen beweringen dat Kopten de kerk zelf in brand had gestoken. De politie officier ter plaatse was duidelijk: enkele honderden jongeren hebben dit kerkgebouw in aanbouw aangevallen.’
Hier blijkt dus dat Hulsman ook de door Runderkamp in het NOS Journaal opgevoerde Abdallah Ali gesproken heeft en dat die toen iets anders vertelde. Hulsman eindigt met de conclusie:
‘Journalisten die onvoldoende zijn voorbereid kunnen zich makkelijk door of de ene of de andere partij laten inpakken. Dat is ook hier gebeurd.’
Ook de rest van zijn reactie is zorgvuldig. Belangrijk is dat hij schrijft:
‘Het ging hier om een poging van Christenen om een eenvoudige gebedsruimte (niet geregistreerd als kerk) te veranderen in een formeel kerkgebouw.’
Er valt dus wel degelijk iets over plaatselijke ingewikkeldheden uit te leggen, maar de reportage van Runderkamp was daar niet de beste bijdrage aan. Een zo zakelijk mogelijke benadering, zoals Hulsman die geeft, is mijns inziens de beste. Het heeft geen zin om Runderkamp allerlei kwade bedoelingen in de schoenen te schuiven, maar het heeft er wel alle schijn van dat hij zich in het ootje heeft laten nemen. Terwijl hij dacht kritisch te zijn, lijkt hij zich toch voor de gek te hebben laten houden. Tenzij hij uiteraard met veel overtuigender materiaal komt, dat alle berichten tot dusverre weerlegt.
♦
(29)
[Gepubliceerd: zondag 27 november 2011, 23.22 uur. Toevoegingen op maandag 28 november]
Jan Dirk Snel 