Bij de mogelijke teloorgang van Selexyx. (2) Boeken zoeken

.:.

Waar ging het ook alweer over? O ja, over de opgang en neergang van Selexyz, waarvan we momenteel nog niet weten of het een definitieve teloorgang wordt.

 –

Zoeken
Over de oorzaken ga ik niet veel zeggen. Achteraf weten we dat we, net als het het geval is met de kranten, in onze levensdagen het hoogtepunt hebben meegemaakt. Zoals dagbladen de afgelopen decennia steeds dikker en vooral steeds mooier werden – maar lelijker dan vooral vele regionale dagbladen in de jaren zeventig waren, kon waarschijnlijk ook niet -, gold dat ook voor boekhandels. Je kunt zeggen wat je wilt en ook al kom je misschien liever bij zaken als Athenaeum of Kirchner, boekhandels van de omvang van Donner in Rotterdam of Scheltema in Amsterdam hadden we voordien nooit. Maar misschien werden ze te groot. En juist ten opzichte van de omvang begon de verschraling een aantal jaren geleden al op te vallen.

Toch zit er in die klacht iets merkwaardigs. Hoeveel boeken kopen we nu eigenlijk per jaar? Enkele tientallen? Enkele honderden? Dan houdt het voor de meesten van ons wel op, schat ik zo. Er is meer dan genoeg te lezen. Bijna alles van de laatste eeuwen is er immers nog – op juist veel verspreid gebruiksdrukwerk na vaak. En als het klassiek werd, kun je het voor bijna niks als pocket kopen en gratis op internet lezen, en anders kun je altijd nog in de grote academische bibliotheken terecht. En er komt elkaar jaar weer onnoemelijk veel bij. We hebben nu veel meer tot onze beschikking dan in 1972 of 1992.

Maar het punt is dat je boeken enerzijds gericht zoekt, en ik schat dat van veel boeken die ik pleeg te kopen of in het algemeen wil lezen, de oplage onder de duizend zal liggen – bij bestsellers van het type Dick Swaab, de man die dus identiek is aan zijn brein en in dit geval wat mij betreft ook aan zijn boek, wacht ik wel tot ik het boek een keer in een kringloopwinkel of een bak voor een antikwariaat aantref – en dat je anderzijds wilt grasduinen om iets specifieks te vinden. En dat gerichte zoeken is steeds meer overgegaan naar internet. Als je weet wat je zoekt, heb je daar direct resultaat.

Slavoj Žižek zei in een interview in de Berliner Zeitung onlangs dit en de cursivering is van mij:

‘Die schönen Buchhandlungen, in denen man stöbert und etwas findet, sterben aus. In ganz New York gibt es nur noch eine richtige Buchhandlung. Ich kenne die Situation hier in Frankfurt nicht. Aber in Berlin gibt es zum Beispiel in Charlottenburg die kleine, großartige Buchhandlung Knesebeck 11. Da finden Sie, wonach Sie nie gesucht haben. Bei Amazon können Sie nicht suchen. Da können Sie nur einen Titel bestellen, den Sie schon kennen. Das ist auch der Unterschied zwischen einer Tageszeitung und dem Netz. Das Netz ist so groß, dass sie dort nur finden, wonach sie suchen. In einer Zeitung dagegen werden sie auf Sachen gestoßen, von denen sie nichts wussten. In einer guten Zeitung, wohlgemerkt. Das klingt verrückt. Ich weiß. Aber es ist so.’

–

Grasduinen
Žižek heeft dit keer aardig wat gelijk, maar ook niet helemaal. Juist op internet word ik ook onverwacht van het ene thema naar het andere geleid. En ook daar heb je overzichtspagina’s met onderwerpen waar je zelf nooit opgekomen zou zijn.

Er is één ding dat me aan grote boekhandels als die van Selexyx verwonderd heeft: dat men de combinatie van grasduinen en zoeken niet beter ontwikkeld heeft. Ik zoek thuis een titel op en ga dan meestal naar de boekhandel, maar als je hem daar niet vindt en het boek bestellen wilt, kijken ze je steeds vreemder aan. Wie doet dat nou nog? En dat is het punt waar naar mijn idee de boekhandel de boot gemist heeft.

Men kan wel stellen dat boekwinkels eerder present hadden moeten zijn geweest op internet, maar zou dat geholpen hebben? Zien we niet dat juist internet versimpelt en enkele groten in de zoekresultaten automatisch boven doet komen drijven? Een soort ruimtelijke tendens tot monopolievorming, zou je misschien kunnen zeggen, ondanks de veronderstelde doorzichtigheid van de internetmarkt. Als mensen niet gericht eerst naar de site van een specifieke boekhandel gaan, maar zo een titel invoeren, komen toch al gauw de bekende verkoopsites bovenaan op je scherm te staan. Ik denk dat men het had moeten zoeken in het bieden van meer zoekmogelijkheden in de winkels.

–

Beeldschermen
Vanaf de jaren tachtig, vermoed ik, verschenen de computerschermen in de bibliotheken. Na de kaartenbakken met papieren fiches herinner ik me trouwens nog een tussenstadium waarin de hele bibliotheek op een soort microfiches stond, die in één map pasten en die je in een speciale lezer, een apparaat bedoel ik daar nu mee, moest stoppen. Althans de VU-bibliotheek heeft een tijdje zo gewerkt. Ik kan me niet herinneren dat de UB aan het Singel zoiets uitgeprobeerd heeft. Maar daarna verschenen dus de beeldschermen. Eerst kon je slechts een deel van de titels, met name de nieuwere, zo vinden, maar langzaam breidden de mogelijkheden zich uit en kon je ook in de NCC, de Nederlandse Centrale Catalogus, kijken en hoefde je voor een poging alle relevante literatuur te vinden niet meer naar de KB in Den Haag te reizen. En nog weer wat later kon je dus thuis achter je eigen computer boeken in catalogi over de hele wereld zoeken.

Maar wat ik nooit begrepen heb, is waarom zulke beeldschermen niet ook in winkels verschenen. Natuurlijk, je hebt vriendelijke boekverkopers die graag iets voor je opzoeken. Maar ze tikken dan iets voor jou in, terwijl je dat zelf ook best zou kunnen. Dat is raar. En je valt ze alleen maar lastig als je echt gericht naar iets op zoek bent. Waarom staan er al niet minstens tien jaar schermen waarop je zelf kunt zoeken en via dewelke, mocht een werk niet op de plank staan, je het direct, uiteraard via die boekhandel, kunt bestellen? Je kunt het dan misschien heel snel daar ophalen of het boek kan je thuis toegezonden worden. Maar voor veel mensen die bijvoorbeeld op universiteiten of op kantoren in binnensteden werken, is het gedoe met pakjes die thuisbezorgd worden – en dan tegenwoordig via buren afgeleverd worden (steeds vaker belt de pakjesbezorger bij mij aan vanwege andermans spullen) – helemaal niet handiger dan een dag of een paar dagen later weer langs gaan.

–

Voorbij?
Selexyz zette wel van die gele plastic stoelen in de winkels, die niet echt uitnodigden tot een gezellige en langdurige zit. Bij Barnes & Noble in New York waren tien jaar geleden al werkelijk comfortabele zetels neergezet en stonden er ook tafels waaraan studenten de hele dag hele boeken uit de kasten, die er dan zeer gebruikt uit begonnen te zien, zaten te bestuderen, onderwijl druk notities makend. Daar heeft Selexyz nooit voor gekozen: van de boekhandels werkelijk centra van studie, gedachtewisseling en gezelligheid maken, waar je zowel gericht naar boeken kunt zoeken als kunt grasduinen. En met een slimmere combinatie met zelf zoeken in de winkels en op internet had men van de planken ook meer een openbaar magazijn kunnen maken. Het is waar dat veel titels niet snel verkocht worden, maar als je boeken van de planken ook in je verzendsysteem opneemt, wordt het al anders (en geef dan desnoods wat korting voor ‘lichte beschadiging’).

Maar misschien loopt dit hele verhaal wel enorm achter en is het einde van het fysieke boek nabij en daarmee ook de functie van de klassieke boekhandel, waarmee ook mijn idee van een ideale zoekboekhandel spoedig geen nut meer heeft. Ik heb echt geen idee. Steeds meer mensen stappen over op e-readers en als die echt fijner lezen, dan weegt het verlies toch niet op tegen de winst? Ik ben nog niet zover, maar ook ik haal het grootste deel van mijn dagelijkse informatie van het scherm. Sommige dingen lees ik liever op de computer, andere liever op papier. Atlassen, mooie geillustreerde werken blijven op papier voorlopig veel indrukwekkender, lijkt mij. Misschien komt er een soort automatische, vanzelfsprekende verdeling, we zullen zien.

–

Sensatie
Ik zou het echt niet weten. En toch, neem nou dat eenvoudige boekje over de Amsterdamse boekhandels uit 1984. Dat soort informatie kun je tegenwoordig echt veel beter op internet vinden. Maar zelfs het ter hand nemen van dat onpretentieuze werkje boekje geeft al een kleine, in dit geval bijna vanzelfsprekende historische sensatie, die je op internet mist. De ervaring hoe een boek dat ooit fris en nieuw was, ineens, voordat je het doorhebt, een beetje oud blijkt te zijn. Op de een of andere manier verschaft dat ding als fysiek exemplaar informatie die het scherm nooit prijs zou geven.

Maar goed, dat is er allemaal en dat blijft er ook wel. Ik ben eigenlijk vooral benieuwd hoe het verder gaat. En hoe dat ook zal zijn, de meeste mensen zullen dat waarschijnlijk als vooruitgang ervaren. Misschien ook wel zonder de wat onhandige verspreidingscentra die boekhandels nu eenmaal vormden voor de honderdduizenden of miljoenen boeken die op de markt zijn.

♦

(53)

Bij de mogelijke teloorgang van Selexyz. (1) Herinneringen

.:.

Onlangs stormde ik bij Scheltema Selexyz in Amsterdam – aan die officiële kleine lettertjes ga ik maar eens niet meedoen – nietsvermoedend de laatste trap naar boven op. Ik bleek ineens in een soort galerie te staan. Vast ook mooi, maar ik kwam voor boeken.

–

Op het Spui
Vroeger kwam ik vaak helemaal bovenin, omdat de ramsjafdeling daar toen zat. Dat was in de tijd dat de winkel nog kleiner was en alleen het voorste pand aan het Koningsplein besloeg. Ik beschouw dat trouwens altijd nog als de nieuwe locatie, omdat Scheltema Holkema Vermeulen naar mijn idee eigenlijk op of in dit geval eerder aan het Spui hoort te zitten en nog niet zo lang geleden naar het Koningsplein verhuisd is. Daar, waar nu de kleertjes van Esprit verkocht worden, zat de boekwinkel toen ik in Amsterdam kwam wonen. De dingen horen nu eenmaal te zijn zoals ze waren toen je ze voor het eerst aantrof.

Hoewel ik echt de plattegrond van de verschillende verdiepingen niet meer zou kunnen uittekenen, schieten me soms nog wel beelden te binnen, die vaak verbonden zijn aan concrete boektitels of namen: een nieuwe roman van Vonne van der Meer tussen alle andere, waarvan ik nu pas ontdek dat die helemaal niet van haar was (maar ik ga u lekker niet verklappen hoe het wel zit), de foto van de jonge debuterende Thomas Rosenboom en exemplaren van De mensen thuis (1983) in een vitrine in de Rozenboomsteeg, ja hoor, achter de winkel, die de verbinding tussen Spui en Kalverstraat vormt. Hoe ik in die winkel ooit Personal Impressions en Concepts and Categories van Isaiah Berlin voor een habbekrats uit een bak haalde. Maar ook hoe ik Joan en Gerrit Corver. De politieke macht van Amsterdam (1702-1748), het proefschrift van Antonio Porta uit 1975, voor een spotprijs op de stapel bij de ingang liet liggen. Voorbij, voor immer voorbij.

–

Naar het Koningsplein
Maar de dingen veranderen en niets illustreert dat beter dan mijn pogingen om mijn herinneringen te checken. Om te controleren of de boekhandel destijds echt zo heette als ik meende, pakte eerst het boekje De boekhandels van Amsterdam van Clara Hillen uit 1984 erbij. Ik viel met mijn neus in de boter, want het gaf niet alleen de naam en de adresgegevens van het pand dat ik kende, maar vermeldde dat de boekhandel per 1 januari 1985 zou verhuizen naar het Koningsplein, ‘waardoor de boekhandel een wat overzichtelijker karakter zal kunnen krijgen. Daar zullen ook schilderijen verkocht worden.’ Met die galerie is dat alsnog uitgekomen, al heb ik even vergeten te kijken wat er nu te zien was. De laatste zin wil ik u niet onthouden: ‘Het personeel bij Scheltema is vriendelijk en bekwaam.’

Maar ik had dezelfde gegevens misschien net zo goed direct op dit scherm kunnen opzoeken. Zelfs Wikipedia verandert mijn perceptie al onmiddellijk, want het laat me onmiddellijk zien dat de winkel slechts tien jaar heeft gezeten op de plek die voor mij zo klassiek was. Pas in 1975 betrok de winkel het zogenaamde Afrikahuis, al was dat niet het moderne parochiegebouwtje in de Pijp waar de online-encyclopedie naar linkt, maar het heel wat imposantere en misschien inmiddels zelfs wel monumentale pand waar tussen 1929 en 1969 de Holland-West-Afrika Lijn (H.W.A.L.) kantoor hield. Kortom, de winkel was een stukje verderop aan het plein waar Athenaeum toen al zat, neergestreken. Van de een liep je altijd even naar de ander, zoals je nu van Athenaeum naar ABC (The American Book Center) en soms misschien nog naar Waterstone’s gaat.

Voordat het pand aan het Koningsplein betrokken werd, werd daar op de benedenverdieping tijdens de verbouwing enige tijd ramsj verkocht. Ook daar herinner ik me sommige titels van. Hoe tien jaar in één band gefotokopieerde Intermediair-artikelen van Rinus van Schendelen voor bijna niks te krijgen waren en ik ze toch niet meenam. Veel exemplaren lagen er bijvoorbeeld ook van een Suhrkamp-boekje van Dolf Sternberger en toen ik een bekende maar niet overmatig veel publicerende hoogleraar geschiedenis even later met enig aplomb in een toespraak het een en ander over enkele alom bekende ideeën van deze Duitse politicoloog hoorde verkondigen, dacht ik: die heeft daar ook zo’n boekje voor twee gulden of een rijksdaalder uit een bak gevist.

–

Nog groter
Het tweede pand, waar ik gezien mijn vermelding van het voorste pand al op zinspeelde, werd, lees ik nu, in 1999 bij de winkel getrokken. Het staat er in feite aan de Herengracht naast, maar gezien de plaats van de ingang ligt het achter het oorspronkelijke. (Eigenlijk bestaat het deel direct aan het Koningsplein trouwens uit twee panden, vandaar ook hoogteverschillen.) De ramsjafdeling zit al vrij lang op wat tegenwoordig waarschijnlijk de tweede verdieping heet, maar in feite gewoon de eerste verdieping op de hoek van Koningsplein en Herengracht is. Ik let trouwens nooit op die aanduidingen, omdat ik de indeling van de winkel zo wel ken. Zo af en toe werd er eens wat geschoven. Zaten filosofie en geschiedenis bijvoorbeeld een tijd op wat wel de derde zal heten, aan de voorkant, op een gegeven moment werden ze naar het achterste pand verplaatst. Met de benedenverdieping werd ook wel eens geëxperimenteerd: vol, nogal leeg, weer tamelijk vol, dat soort dingen.

Helemaal bovenin kwam ik niet zo vaak meer, maar soms wel even om bij rechten te kijken. Je moest dan helemaal naar boven en dan links iets naar beneden in het tweede pand. Het is niet mijn vak, maar het leuke van een boekhandel is dat je oppervlakkig wat ontwikkelingen kunt bijhouden. Maar de laatste jaren viel het al niet mee. Een beetje overzicht van de goede recente rechtsfilosofische of staatsrechtelijke literatuur kreeg je nauwelijks meer. Per afdeling stonden er slechts weinig titels. Ik heb geen idee waar juristen hun boeken dan wel kopen in Amsterdam. Of kopen juristen geen boeken? (Een van de grote raadsels van onze tijd is ook al dat zelfs zeer toegankelijke juridische literatuur nauwelijks in de kranten besproken wordt.)

–

Triest
Een paar dagen geleden was de aanblik helemaal treurig. Op de geschiedenisafdeling en elders waren de kasten slecht gevuld. Grote delen van de planken waren leeg en ook verder maakt de winkel een erg lege indruk, op de her en der verspreide dozen met uitverkoop na dan. Het zag er zo zielig uit dat ik ook geen zin meer kreeg om de nog wel aanwezige boeken te bekijken. Ik ben de winkel zo snel mogelijk ontvlucht: te akelig om aan te zien.

Het verbaasde me dan ook niet dat Trouw maandag meldde dat het slecht gaat met Selexyx. Of daar iets aan te doen was geweest, weet ik niet, maar op één ideetje ga ik morgen verder in.

♦

(52)